Dziecięca ekspresja seksualna nadal owiana jest wieloma mitami – często powtarzanymi tez przez specjalistki_ów pracujących z dziećmi. Seksualność człowieka jest zagadnieniem interdyscyplinarnym, czyli łączącym w sobie kilka różnych dziedzin. Mówiąc o seksualności małoletnich musimy brać pod uwagę zarówno zagadnienia związane z psychologią, pedagogiką, pediatrią, endokrynologią, prawem, etyką, socjologią… Stąd też oceniając dane zachowanie z kręgu dziecięcej ekspresji seksualnej powinno się korzystać z norm uwzględniających powyższe zagadnienia.
Profesor Beisert z zespołem skonstruowali kryteria dostosowane do specyfiki rozwoju psychoseksualnego dziecka do lat 12. Spełnienie ich pozwala zaklasyfikować dane zachowanie jako mieszczące się w normie. Takie spojrzenie na dziecięce zachowania seksualne depatologizuje całkowicie normatywne i rozwojowe zachowania, pozwala spojrzeć na nie w sposób całościowy, uwzględniając kontekst emocjonalny, poznawczy i społeczny. Zatem jakie normy musi spełnić dane zachowanie aby mogło być określone jako rozwojowe?
- Zachowanie umożliwia realizację zadań rozwojowych przewidzianych dla danego etapu rozwojowego
Każdy etap rozwojowy ma przewidziane konkretne zadania, które powinny zostać zrealizowane. Przykłady takich zadań rozwojowych to na przykład nauka pisania, czytania, utrzymywanie relacji z rówieśnikami, nauka w szkole, rozwój pasji i zainteresowań. Aktywność seksualna może być jedną z form aktywności rozwojowej, ale nie jedyną. Nie powinna ograniczać innych działań, np. uczestniczenia w życiu rodzinnym, spotkaniach z rówieśnikami, wypełniania obowiązków domowych. Warto mieć jednak na uwadze, że dla osób wchodzących w okres dojrzewania oraz przedszkolaków wzmożone zainteresowanie seksualnością (zainteresowanie ciałem, zadawanie mnóstwa pytań, masturbacja, etc.) należy do normy.
2. Mieści się w repertuarze zachowań seksualnych charakterystycznych dla danego etapu rozwoju
Często zdarza się, że brak wiedzy osób dorosłych na temat dziecięcej seksualności powoduje w nich lęk, że dziecko przejawia zachowania z kręgu patologii; niektórzy rodzice mogą te zachowania określać nawet jako dewiacyjne czy zboczone. Znajomość prawidłowości rozwojowych jest tutaj szczególnie istotna aby dokonać rzetelnej oceny. Zachowania typowe dla dzieci w wieku przedszkolnym (np. masturbacja dziecięca, dziecięcy ekshibicjonizm, czy podglądanie innych) są ściśle związane z rozwojem społecznym, poznawczym i emocjonalnym. Jeśli dziecięce zabawy quasi-seksualne mają charakter pozagenialny (tzn nie wiążą się z łączeniem genitaliów z inną osobą), nie są wyrafinowane (czyli niedostosowane do wieku), nie zawierają prób penetracji ani nie są intruzywne (czyli przekraczające granice ciała) i spełniają pozostałe kryteria możemy dane zachowanie uznać za mieszczące się w repertuarze zachowań typowych dla danego okresu.
3. Dokonuje się między rówieśnikami (osobami będącymi w podobnym wieku)
Jest to ważne kryterium mówiące o równej pozycji osób biorących udział w danym zachowaniu. Gwarancją tej równej pozycji jest niezbyt duża różnica wieku dzieląca uczestników. Najczęściej mówi się o przynależności do tego samego okresu rozwojowego. Na przykład, dwójka przedszkolaków (niezależnie od płci) ekshibująca przed sobą będzie mieścić się w normie rozwojowej (przy zachowaniu pozostałych kryteriów), natomiast przedszkolak i 11-latek – już nie. Jeśli dana aktywność jest podejmowana przez osoby znacząco różniące się wiekiem, siłą fizyczną, rozwojem intelektualnym – stwarza to niebezpieczeństwo ograniczenia woli i wyborów młodszej z osób. Podobnie rzecz się ma, jeśli jeden z uczestników zachowania jest osobą funkcjonującą poniżej normy intelektualnej – może tu utrudniać lub wręcz uniemożliwiać wyrażenie świadomej zgody np. na pokazywanie czy oglądanie genitaliów.
4. Opiera się na zasadzie dobrowolności
Każda aktywność z kręgu ekspresji seksualnej (niezależnie od wieku osób w niej uczestnicząych) musi być podejmowana dobrowolnie, aby mogła być określona jako normatywna. Zachowania seksualne w każdym wieku muszą być wolne od manipulacji, groźby, przymuszenia, szantażu, agresji. Jeśli któraś z tych rzeczy się pojawia, nie możemy określić zachowania jako normatywnego i konieczne jest bliższe przyjrzenie się temu, co może za nim stać.
5. Motywacja, dla jakiej jest podejmowana
Zachowania seksualne dzieci i nastolatków jako takie zazwyczaj mają charakter polimotywacyjny, co oznacza, że na decyzję o zaangażowaniu się w nie może wpływać wiele różnorodnych czynników. Oprócz dążenia do przeżycia przyjemności może pojawić się też chęć zaspokojenia ciekawości, dowiedzenia się czegoś o ciele. W niektórych przypadkach masturbacji dziecięcej trudno jest z całą pewnością stwierdzić, jaka motywacja za nimi stoi. Taki rodzaj rozpoznania nie jest konieczny w przypadku małych dzieci. Niemniej, konieczne jest odróżnienie zachowań powodowanych przyjemnością i ciekawością (masturbacja nienaruszająca zdrowia, eksponowanie genitaliów, podglądanie innych) od zachowań instrumentalnych, pojawiających się w służbie innej potrzeby (jak rzecz się ma w przypadku masturbacji instrumentalnej). W takich przypadkach zachowanie jest formą sygnału, mającego zaalarmować otoczenie, że dzieje się coś niepokojącego, trudnego dla dziecka. Ważniejsze niż sam typ aktywności jest cel, jakiemu on ma służyć i kontekst, w jakim się pojawia.
6. Nie narusza zdrowia i nie stanowi zagrożenia dla życia
Aktywności, która w jakiś sposób zagraża zdrowiu, nie może być uznana za mieszczącą się w normie. Dzieciom trudno jest rozpoznać granicę, za którą zachowanie staje się szkodliwe dla zdrowia, więc tutaj bardzo ważna jest edukacja. Dziecięca ciekawość może powodować potencjalnie niebezpieczne dla zdrowia sytuacje. Zachowanie oceniamy, rzecz jasna, pod kątem medycznym – tzn. czy może ono spowodować jakąś szkodę dla zdrowia/życia. A zatem, jeśli dana aktywność nie prowadzi do zachowania zdrowia, nie możemy uznać jej za normatywną i wymaga dalszego przyjrzenia się jej.
7. Uwzględnia normy społeczne i kulturowe charakterystyczne dla środowiska dziecka
Aktywność człowieka, w tym również seksualna, podporządkowana jest ogólniejszym normom i zasadom typowym dla danej kultury. Dowiaduje się o tym już małe dziecko, napotykając szereg rozmaitych reguł porządkującym funkcjonowanie różnych grup – rodziny, grupy przedszkolnej, etc. oraz zachowanie poszczególnych członków. Dzięki temu uczy się, jakie zachowania są pożądane (np. pomoc innym członkom grupy), a jakie nie (np. nie czekanie na swoją kolej, zabieranie zabawek).
Szkodliwe zachowania seksualne dzieci i młodzieży to zachowania, które cechuje nadmierna częstotliwość, uporczywość, forma niedopasowana do fazy rozwojowej (wyrafinowanie); towarzyszy im emocjonalny dystres, realizowane są z udziałem innych osób, znacznie się różniących wiekiem lub możliwościami rozwojowymi, dziejące się pod wpływem przymusu. Do tej grupy zachowań można zaliczyć na przykład masturbację instrumentalną lub o nietypowym, zagrażającym zdrowiu przebiegu, zachowania z niedobrowolnym udziałem uczestników (np. pod wpływem groźby czy szantażu) czy zachowania z użyciem nowych technologii (np. sexting, wysyłanie nudesów). W przypadku dzieci przed okresem dojrzewania mówi się raczej o zachowaniach problemowych, i pod taką nazwą można je znaleźć w piśmiennictwie.
Podsumowując, aktywność seksualna dziecka mieści się w normie rozwojowej jeśli nie zakłóca realizacji zadań rozwojowych, mieści się w repertuarze zachowań typowych dla danego okresu rozwojowego, jest motywowana przyjemnością lub potrzebą poznawczą, ciekawością, dokonuje się między osobami będącymi w zbliżonym wieku (na tym samym etapie rozwojowym), nie wiąże się z przymusem lub przemocą, nie stanowi zagrożenia dla zdrowia i nie narusza norm społecznych. Jeśli naszym zdaniem dane zachowanie dziecka nie spełnia powyższych norm, dobrze w tej sprawie skonsultować się z seksuolożką_giem dziecięcą_ym, aby dokładnie omówić swoje wątpliwości i niepokoje.
Beisert, M. (2006) Rozwojowa norma seksuologiczna jako kryterium oceny zachowań seksualnych dzieci i młodzieży. Dziecko krzywdzone v.16
Zdjęcie autorstwa Anny Patterson z Pexels
